Het Gooi heeft iets bijzonders: een poldermolen. Hij heet molen De Onrust, staat er al sinds 1809 en regelt op windkracht het waterpeil van het Naardermeer. Thon Stoffelen is, naast Jan en Otto, een van de drie vrijwillige molenaars. “Om tien millimeter kwijt te raken, moeten we twee dagen draaien.”

TEKST: ANGELA VAN DER ELST

 

 

Van haver tot gort

Met een brede grijns staat Thon Stoffelen in de deuropening van molen De Onrust. Sinds een jaar of twintig werkt hij hier als vrijwillige molenaar en ontvangt hij zondagmiddagpassanten, schoolklassen of anderszins geïnteresseerden die aan de Boezemkade komen aanwaaien. Om onverminderd enthousiast rond te leiden en te vertellen over de geschiedenis van dit exemplaar, de werking, en onderdelen als de koningsspil en het waterwiel. Soms draait hij ter demonstratie aan een soort enorm stuur (het kruirad) dat aan de buitenkant zit, om de molenkap te draaien. “Bij een grote windrichtingverandering moet ik er zelfs in lopen, dan lijk ik wel een hamster in een rad.” Thon kent de molen van haver tot gort. “Als je dit virus eenmaal te pakken hebt, laat het je nooit meer los.”

 

Windkracht

De Onrust is een achtkantige poldermolen, eigendom van Natuurmonumenten, en regelt het waterpeil van het Naardermeer. “Op windkracht, en dat is bijzonder, want de meeste molens zijn vervangen door elektrische gemalen.” ’s Winters maalt de molen er tussen september en april water uit; via de Vecht en het Amsterdam-Rijnkanaal zo de Noordzee in. De hoeveelheid is afhankelijk van de windsterkte. “Om tien millimeter kwijt te raken, moeten we twee dagen draaien.” Zomers zou er bij grote droogte, oftewel een extreem laag peil, water ingelaten kunnen worden.

Peilmeters

Dit doet De Onrust al sinds 1809. Toen werd-ie neergezet om het Naardermeer leeg te pompen, maar de plannen wijzigden (voor de zoveelste keer in de afgelopen eeuwen), waarna z’n functie het sturen van de waterstand is geworden. In de slootjes op weg ernaartoe hangen her en der de blauwe peilmeters, zodat bijvoorbeeld boeren en beheerders weten waar ze aan toe zijn. Waarom de molen De Onrust heet, heeft Thon ondanks al zijn speurwerk in archieven niet kunnen achterhalen. “Maar mijn eigen verklaring ervoor is dat ie nogal snel op de wind reageert. Je hebt ook luie molens, maar dat is deze zeker niet; je zou ‘m eerder onrustig kunnen noemen. Vandaar misschien z’n naam.”

De lucht lezen

Vanuit de knusse voormalige molenaarswoning op de begane grond van De Onrust leest Thon de lucht. “Dit is de plek van de actieve molenaar: je hoort het geluid van de molen terwijl ie aan het werk is en ziet wat voor weer eraan komt, waardoor je bijvoorbeeld weet of je de zeilen moet zwichten.” Oftewel op- of uitrollen. Het vertrek biedt een ruim zicht op de omliggende weilanden; bij helder weer zijn in de verte zelfs de puntjes van de twee molens aan de Vecht bij Weesp zichtbaar. En hoewel er in de loop der decennia elektriciteitsmasten, snelwegen, rails en een spoorbrug aan het landschap zijn toegevoegd, bleven de wezenlijke elementen onveranderd: de wolken, de wind, de wieken. Dat zorgt ervoor dat tijdens het turen naar de einder het betimmerde, hoekige kamertje van de molen een soort tijdmachine lijkt. De bedachtzaamheid en rustige beschouwing is ook goed voor de bewustwording van hoeveel we aan dit soort bouwsels, en hun meesters, te danken hebben; hoe ze land wonnen, watersnood voorkwamen, koren maalden, van dik hout planken zaagden en talloze mensen aan voedsel of arbeid hielpen.

Reuzel

Naast het grote onderwiel, dat zes meter hoog is, verhaalt Thon over de enorme bonk energie die zo’n molen is. “Eén omwenteling van het scheprad is tienduizend liter water.” En in die schoep wordt van alles meegenomen. “Zulke snoeken,” zegt Thon, terwijl hij zijn armen spreidt, “van wel een meter, of anderhalf.” Hij haalt het emmertje reuzel tevoorschijn waarmee vroeger assen werden gesmeerd. “De techniek van een molen is zeer logisch en heel eenvoudig.” Aldus de voormalig boordwerktuigkundige. Maar, eerlijk is eerlijk, eigenlijk kan een leek ook wel een beetje snappen wat hier gebeurt; hoe het een in het ander grijpt en aldus op gang komt, vaart krijgt. Niet in de laatste plaats door de duidelijke uitleg van de hobbymolenaar.

Bouwpakket

In de nok van de molen, volgens Thon ‘het heilige der heiligen’, waait het door de bewust aangebrachte kieren bij de raampjes om de temperatuur rond al dat hout min of meer constant te houden. Hij wijst op de koningsspil: het hart van de machine. “Daar is een eik van een jaar of twee-, driehonderd oud voor geveld.” Om er, begin 1800 dus, een robuuste paal uit te maken van achttien meter hoog, waar men de rest van de molen omheen optrok. “Het is eigenlijk een grootformaat bouwpakket, met allemaal genummerde onderdelen. En alles was altijd herbruikbaar. Wanneer een molen niet meer nodig was, werd hij afgebroken en ergens anders opnieuw opgebouwd.” Thon kwam toevallig in de wereld van de molens terecht. “Tijdens een fietstochtje met mijn vrouw begin jaren negentig ging ik er voor het eerst eens bij eentje naar binnen. Er werkte daar een oude baas en ik hing aan zijn lippen. De dag erna ging ik terug met een hoofd vol vragen. Uiteindelijk verwees hij me naar het Gilde van Vrijwillige Molenaars en hun opleiding; zo is het begonnen.” Nu is Thon zelf iemand geworden die molenaars de kneepjes van het vak leert en vol passie belangstellenden laat kennismaken met dit oer-Hollandse wonder van techniek. In het bijzonder het speciale geval van, en voor, het Gooi.

 

Molen De Onrust

Boezemkade 1, Muiderberg
Telefoon: 06 – 53819317 (Thon Stoffelen)
Geopend op zondagen van elf tot vier en op afspraak. Verder te bezichtigen tijdens Nationale Molendag (op de tweede zaterdag en zondag in mei) en Open Monumentendag (het tweede weekend van september).
www.natuurmonumenten.nl